Ivan Illich (1926-2002)

Bu yazı 2010'da yayınlanan Açık Radyo Ansiklopedisi'nde Ivan Illich maddesi olarak yayımlanmıştır.

Modern yaşamın kökenlerine ve temel dayanaklarına yönelik radikal bir eleştiri anlayışı geliştiren Ivan Illich, yirminci yüzyılın en çok tartışma yaratan düşünürlerinden biriydi. Endüstriyalizmi, tüketim toplumunu, hızı, enerji kullanım biçimlerini, kurumsallaşmanın yıkıcı sonuçlarını, kısaca modern Batı uygarlığının tartışılmayan kabullerini kıyasıya eleştiren Illich, ekoloji hareketlerini ve yeşilleri de derinden etkilemiştir.

Ivan Illich, 1926’da Dalmaçyalı Hırvat Katolik bir babanın ve Avustuya Yahudisi bir annenin oğlu olarak Viyana’da doğdu. Fransızca, İtalyanca ve Almanca ana dilleriydi. Sekiz yaşındayken Sırpça-Hırvatça öğrenmesi gerektiğine karar verildiğini, ancak bu dil kendisine dilbilgisel bir şekilde öğretildiği için hiçbir zaman konuşmayı beceremediğini söyler. Okula farklı yerlerde gitmiş, devam ettiği okulları hiçbir zaman ciddiye almadığını ve ne öğrendiyse okul dışında öğrendiğini söylemiştir. Bununla birlikte önce Viyana’da, sonra 1941’de Nazi işgali üzerine, kendi deyimiyle “yarım Aryan olmaktan çıkıp yarım Yahudi olduğu için” Viyana’dan ayrılmak zorunda kalınca gittiği Floransa ve Roma’da, din adamlığı eğitimi görmüş, doğa bilimleri, tarih, felsefe ve ilahiyat okumuştur. Doktorasını 1951’de Salzburg Üniversitesi’nde Toynbee üzerine yaptığı “Tarihsel Bilginin Doğası Üzerine Bir Araştırma” teziyle vermiştir.

Illich 1950’lerin başında Vatikan’da görevlendirilme çağrılarından kaçarak doktora sonrası çalışmalar yapmak bahanesiyle New York’a gitti ve o yıllarda kente büyük bir göçmen kitlesi olarak akın etmiş olan Porto Rikoluların Washington Heights’teki bir kilisesinde papaz olarak hizmet vermeye başladı. Illich’in kendi dinsel gelenekleri ile katolisizmi birleştiren Porto Rikoluları tercih etmesi, onlardan çok şey öğrenmesine ve Latin Amerika kültürüne açılmasına neden oldu. Bu dönemde İngilizce’nin yanı sıra İspanyolca da öğrendi. Illich, sekiz dili iyi derecede okuyacak ve konuşacak kadar biliyordu, yazılarını ise dört dilde yazmıştır (İnglizce, İspanyolca, Almanca ve Fransızca).

Ivan Illich, 1956’da Porto Riko Katolik Üniversitesi’ne rektör yardımcısı olarak atandı. 1960’da başpiskoposun doğum kontrolunu savunan vali adayına katoliklerin oy vermesini yasaklama girişimine itiraz ettiği için üniversiteden uzaklaştırıldı. Ünivesiteden ayrılınca yer aramak amacıyla bütün Latin Amerika’yı otostopla dolaşırken uygun olduğuna karar verdiği Meksika’nın Cuernavaca şehrinde Kültürlerarası Dökümantasyon Merkezi’ni (CIDOC), kurdu.

CIDOC’un amacı, Vatikan’ın Latin Amerika’ya yönelik olarak, kıtanın “kalkınmasına” destek olmak için başlattığı yeni misyoner akınına müdahale etmekti. Illich, bu merkezi misyoner adaylarının İspanyolca öğrenmeleri ve gidecekleri yerlerin kültürlerini öğrenip saygı duymaları, kendi sınırlılıklarının farkına varmaları ve görevlerinin bir tür yetişkin eğitimi olduğunu anlamalarını sağlamak amacıyla kurmuş ve burayı “insanların sahip oldukları cevapları tamamlamak için değil, kafalarındaki soruları yeniden kurmak için devam ettikleri özgür bir kulüp” olarak tanımlamıştı.

CIDOC, her yıl yüzlece misyonerin gelip gittiği, Illich’in ünü yayıldıktan sonraki yıllarda da dünyanın her yerinden insanların ziyaret ettiği bir yer haline geldi. Bu merkezin Vatikan’ın amaçlarıyla ters düşen yapısı nedeniyle 1960’ların sonlarında Vatikan’da sorgulandı ve CIDOC’dan ayrılması istendi. Illich bunu kabul etmedi, ancak Katolik kilisesinden çıkarılması ihtimaline karşı 1969’da kilisedeki tüm resmi görevlerinden ayrıldı ve papazlık cübbesini iade etti.

CIDOC, çalışanları tarafından kuruluşunun onuncu yılında, kuruluş amacının büyük ölçüde ortadan kalkması ve kurumsallaşma tehlikesi nedeniyle büyük bir şenlik yapılarak kapatıldı. Illich, CIDOC’un ardından zamanını Meksika, ABD, Almanya ve Asya’nın çeşitli ülkelerinde dolaşarak, araştırma yaparak, yazı yazarak ve konuşmalar yaparak geçirdi. Penn State ve Bremen Üniversiteleri düzenli ders verdiği yerler oldu. Ancak Illich Porto Riko’daki dört yıl dışında üniversite öğretim üyeliği yapmamıştır.

Kitapları

Ivan Illich’in ilk kitabı olan Celebration of Awareness: A Call for Institutional Revolution 1970 yılında Erich Fromm’un sunuşuyla yayımlanmıştır. Vietnam savaşını protesto eden yazılardan Latin Amerika’da katolik kilisesinin yapmak istediklerinin eleştirisine kadar değişik yazıların toplandığı bir seçki olan kitapta okul ve kalkınma eleştirisinin ilk örnekleri görülebilir.

Illich, 1970’lerde birbiri ardınca yayımlanan dört kitapla modern toplumu kuşatan endüstriyel kurumların radikal bir eleştirisini yapmıştır: Okulsuz Toplum (Deschooling Society - 1971), Şenlikli Toplum (Tools for Conviviality - 1973), Enerji ve Eşitlik (Energy and Equity - 1974) ve Sağlığın Gaspı (Limits to Medicine - Medical Nemesis: The Expropriation of Health - 1976). Illich bu kitaplarda modern toplumdaki okul, motorlu taşıtlar, enerji kullanımı ve tıbbi bakım üzerine kurumsal eleştirilerini geliştirmiştir.

Illich’in 1970’lerin sonları ve 1980’lerin ilk yıllarındaki yazılarının toplandığı kitaplar bu dört kitabındaki düşüncelerin geliştirilmesinin yanı sıra profesyonellerin modern toplumdaki rolü, kıtlık ekonomisi, gölge iş, modern ekonomik rejimde erkek ve kadın rollerinin yeniden oluşumu gibi konular üzerinedir. Bunlar The Right to Useful Unemployement and Its Professional Enemies (1978), Tüketim Köleliği (Toward a History of Needs - 1978), Shadow Work (1981) ve Gender (1982)’dır.

Ivan Illich daha sonraki yıllarda, düşüncesinin oluşumunda önemli yere sahip Ortaçağ düşüncesinden yola çıkan metin ve kitaplara yönelmiştir. Dilbilgisinin oluşumu, metnin geçirdiği dönüşümler, yazının düşünce oluşumunda nasıl etkili olduğu, suyun arkeolojisi ve sessizlik gibi konular üzerine yazdığı yazılardan oluşan en son dört kitabı şunlardır: H₂O and the Water of Forgetfulness: Reflections on the Historiciy of “Stuff” (1985), ABC: The Alphabetization of the Popular Mind (Barry Sanders ile birlikte, 1988), In the Mirror of the Past: Lectures and Addresses 1978-1990 (1992), In the Vineyard of the Text: A Commentary to Hugh’s Didascalion (1993).

1990’lı yıllarda hastalanması üzerine yeni bir kitap yazamayan Illich, David Cayley adlı Kanadalı bir radyo programcısının kendisiyle yaptığı söyleşileri kitaplaştırması sayesinde düşüncelerini aktarabilmiştir. Son yıllarında daha çok orantılılık konusu üzerine çalışmış, ayrıca Philia kavramı, “corruptio optimi”, Hıristyanlığın yozlaşması, günahın suça dönüşümü, misafirperverlik, dostluk, ölüm gibi konularda konuşmuş ve yazmıştır. David Cayley’in kitaplarının ilki olan Ivan Illich in Conversation, 1992 tarihlidir. İkinci kitap ise Illich’in ölümünden sonra 2005’de yayımlanmıştır: The Rivers North of the Future: The Testament of Ivan Illich.

Ivan Illich’in yakın çevresinde çok sayıda yaratıcı yazar, araştırmacı ve akademisyen bulunmuştur. Belirli bir ideoloji ya da akademik disiplinle sınırlı olmayan bu çevrede ilahiyatçılardan sosyal bilimcilere, feminist araştırmacılardan ekolojistlere kadar çok farklı çevre ve ilgi alanlarından kişiler vardır. Özellikle Bremen Üniversitesi çevresinde Pudel Circle adıyla bir araya gelen arkadaşlarıyla birlikte ürettiği yeni düşünceler, hız, orantılılık, bedensizleşme gibi konularda üretilen ortak yazılar önemlidir. Barbara Duden, Sebastian Trapp, David Schwartz, Lee Hoinacki, Carl Mitcham, Marianna Gronemayer, Mattias Rieger, Johannes Beck, Jean Robert, Wolfgang Sachs, Majid Rahnema, Theodor Shanin gibi isimler Illich’in birlikte düşündüğü ve yazdığı kişilerden, ya da arkadaşlarından bazıları olarak sayılabilir.

Illich tamamlanmış bir düşünce sistematiği kurmamış, bir ecolé oluşturmamış, genelde kısa risaleler, büyük ölçüde tamamlanmamış kitaplar yazmış, ortaya radikal sorular atmış, önemli bir kesimin, bir kuşağın düşünme biçimini derinden etkilemiş bir düşünür ve yazardır. Illich bir sosyolof, filozof ya da tarihçi değildir. Ancak tarihsellik, onun düşünce biçiminde önemli bir yöntemdir. Ortaçağ’da kilisenin kurumsallaştığı döneme, metnin dönüşüme uğrayışına, aydınlanma öncesi dönemin tarih ve dünya algısına, Batı düşüncesinin özellikle kutsal metinlerdeki kaynaklarına önem verir. Modern dünya ve endüstriyel kurumların yarattığı insan, Illich için yozlaşmanın görüntüsüdür. Illich kaybolan bir dünyanın, artık olmayan bir insan neslinin gecikmiş sözcüsü gibidir.

Ivan Illich 90’lı yıllarda yakalandığı ve tıp kurumunun uyguladığı herhangi bir tedaviyi kabul etmediği kanser hastalığı nedeniyle 2 Aralık 2002’de Bremen’de ölmüştür.

Ümit Şahin

IVAN ILLICH'IN ESERLERİ

Kitapları: Celebration of Awareness: A Call for Institutional Revolution (1970), Okulsuz Toplum (Deschooling Society) (1971), Şenlikli Toplum (Tools for Conviviality) (1973), Enerji ve Eşitlik (Energy and Equity) (1974), Sağlığın Gaspı (Limits to Medicine - Medical Nemesis: The Expropriation of Health) (1976), The Right to Useful Unemployement and Its Professional Enemies (1978),  Tüketim Köleliği (Toward a History of Needs) (1978), Shadow Work (1981), Gender (1982),  H2O ve Unutuşun Suları (H₂O and the Water of Forgetfulness: Reflections on the Historiciy of “Stuff”) (1985), ABC: The Alphabetization of the Popular Mind (Barry Sanders ile birlikte) (1988), In the Mirror of the Past: Lectures and Addresses 1978-1990 (1992), In the Vineyard of the Text: A Commentary to Hugh’s Didascalion (1993).

David Cayley ile söyleşerek yazdığı kitaplar: Ivan Illich in Conversation (1992), The Rivers North of the Future: The Testament of Ivan Illich (2005)

Bir bölümünü yazdığı ortak kitaplar: The Church, Change, and Development (1970), After Deschooling, What? (1973), Profesyonellerin İktidarı (Disabling Professions) (1977), Spiritual Care of Puerto Rican Migrants (1981), Schule ins Museum (1984), Was macht den Menschen krank? (1991), The Development Dictionary (1992), The Post-Development Reader (1997), The Challenges of Ivan Illich: A Collective Reflection (2002).

Yayınlanmamış makaleler ve notlar: Ivan Illich’in kitaplarının yanısıra CIDOC bünyesinde yayınlanan, bir kısmı İspanyolca olan ve başka kitaplarına girmiş yazıları ile, çeşitli dergilerde çıkan makalaleri, 1990’larda yazdığı, hiçbir kitabına girmemiş yazıları ve seminer notları vardır. Seminer notlarından biri olan The Wisdom of Leopold Kohr (1996), E. F. Schumacher Society tarafından basılmıştır.